Η ζωή των αστεριών : Ανοιχτά σμήνη

Μ52
Ανοιχτό σμήνος
NGC 7654
Απόσταση : 5.000 έτη φωτός
Αριθμός αστέρων : 200

Η εικόνα αυτή περιλαμβάνει το ανοιχτό σμήνος Μ52 ( πάνω αριστερά ) και το Νεφέλωμα της Φυσαλίδας ( κάτω δεξιά ). Το ανοιχτό σμήνος Μ52 είναι περίπου 35 εκατομμυρίων ετών κι εκτείνεται σε μια περιοχή περίπου 20 ετών φωτός.
Τ’ αστέρια που σχηματίζονται στην ίδια περιοχή του διαστήματος σε ανοιχτά σμήνη προσκολλώνται μεταξύ τους για μερικά εκατομμύρια χρόνια κι ύστερα απομακρύνονται το ένα από το άλλο.

Τα ανοιχτά σμήνη είναι ουράνια κοσμήματα λαμπρών αστεριών κι αποτελούν τα καλύτερα αξιοθέατα στον ουρανό μας. Τα περισσότερα είναι σχετικά χαλαρές ομάδες, όπου κυριαρχούν λαμπρά μπλε και λευκά αστέρια. Μπορεί να περιέχουν πάνω από ένα ζεύγος εκατοντάδων αστεριών - σπανιότερα περιέχουν περισσότερα – και συνήθως βρίσκονται σε περιοχές λαμπερών νεφελωμάτων.
‘Ολ’ αυτά τα χαρακτηριστικά ανάγονται στην καταγωγή των ανοικτών σμηνών, καθώς πρόκειται για ομάδες αστεριών που σχηματίσθηκαν πρόσφατα στο διάστημα κι ακόμα δεν πορεύονται στους χωριστούς εξελικτικούς τους δρόμους. Σμήνη όπως οι Πλειάδες στον αστερισμό του Ταύρου – ίσως το γνωστότερο σμήνος απ’ όλα – είναι μόνο μερικών δεκάδων εκατομμυρίων ετών.
Ακόμα κι αν όλα τ’ αστέρια σ’ ένα σμήνος γεννήθηκαν από το ίδιο αρχικό πρωτοαστρικό νέφος, βρίσκονται όλα σε μια σχετική κίνηση το ένα προς το άλλο και πέρα από μερικές δεκάδες εκατομμύρια χρόνια, σταδιακά, οι κινήσεις αυτές τ' απομακρύνουν μεταξύ τους. Παράλληλα, τα βαρύτερα, ταχέως εξελισσόμενα αστέρια θα έχουν ήδη εξαντλήσει τα καύσιμά τους κι αυτά με την μεγαλύτερη μάζα θα εξελίσσονται προς την κόκκινη φάση του γίγαντα ή την φάση του υπερκαινοφανούς.

Το αποτέλεσμα είναι ότι τα θερμότερα και λαμπρότερα αστέρια βρίσκονται σχεδόν πάντα μέσα σε νέα σμήνη και συχνά περιβάλλονται από τα κουρέλια του νεφελώματος από το οποίο συμπυκνώθηκαν. Σχεδόν σε κάθε ανοιχτό σμήνος βρίσκουμε μεγάλους αριθμούς από ήρεμα και “ σοβαρά ” αστέρια μικρότερης μάζας αλλά αυτά που τραβούν την προσοχή μας είναι τα λαμπρότερα μέλη.

.

Σμήνος Ήτα Χαμαιλέοντα
Ανοιχτό σμήνος
Mamajek 1
Απόσταση : 316 έτη φωτός
Αριθμός αστέρων : 18

Το 1999, το σμήνος Ήτα Χαμαιλέοντα ανακαλύφθηκε κυριολεκτικά μπροστά στην κοσμική μας πόρτα. Μόνο έξη εκατομμυρίων ετών, περιέχει 10 αστέρια Τ Ταύρου που μόλις και αναδύονται από τα σκοτεινά σύννεφα που συχνάζουν στον αστερισμό του Χαμαιλέοντα.
Για τους αστρονόμους, τα ανοιχτά σμήνη είναι τόσο χρήσιμα όσο και τα πολλαπλά αστέρια γιατί αποτελούν μια ομάδα αστεριών που βρίσκεται πάνω – κάτω στην ίδια απόσταση. Αυτό σημαίνει ότι κάθε μεταβολή στην λαμπρότητά τους οφείλεται στα φυσικά τους χαρακτηριστικά κι όχι στην διαφορετική τους απόσταση. Σε κοντινά σμήνη, όπου τα αμυδρότερα κόκκινα και κίτρινα αστέρια μπορούν ν’ ανιχνευθούν κατά μήκος της πλευράς των μπλε και των λευκών, είναι δυνατόν να συγκρίνουμε την λαμπρότητα και το χρώμα όλων των αστεριών και ν΄ αποκαλύψουμε, ακόμη μια φορά, την οικεία διανομή του διαγράμματος Hertzsprung – Russell.

.

Πλειάδες
Ανοιχτό σμήνος
Μ45
Απόσταση : 440 έτη φωτός.
Αριθμός αστέρων : 8

Οι αρχαίοι Έλληνες αναγνώριζαν τις Πλειάδες, ή επτά αδελφές, ως κόρες του Άτλαντα, του τιτάνα που ήταν καταδικασμένος να κρατάει τον Ουρανό και την Πλειόνη, κόρη του Ωκεανού ( τα δύο αστέρια πάνω στο κέντρο ). Οι αδελφές είναι, ( κατά τη φορά των δεικτών του ρολογιού αρχίζοντας από το κέντρο, η Αλκυόνη, η Αστερόπη, η Ταϋγέτη, η Κελαινώ, η Ηλέκτρα, η Μερόπη και στο κέντρο, η Μαία. Οι επτά αδελφές όμω; είναι οκτώ στην πραγματικότητα καθώς η Αστερόπη είναι διπλός αστέρας. Το γαλάζιο χρώμα που βλέπουμε στην φωτογραφία προέρχεται από νέφος σκόνης που περνάει από την περιοχή τους.
Συνήθως, μέσα σ’ ένα τυπικό ανοιχτό σμήνος, τ’ αστέρια απέχουν μεταξύ τους μήνες ή έτη φωτός. ( Παρ’ όλο που τα κοντινά δυαδικά και τα πολλαπλά αστρικά συστήματα είναι τόσο συνηθισμένα στον ευρύτερο Γαλαξία κι αποτελούν την πλειοψηφία των αστεριών ).

Η μακριά, αργή απομάκρυνση που ενδεχομένως αποδιοργανώνει το σμήνος μπορεί ωστόσο να διατηρήσει το φάντασμά του. Για παράδειγμα, πέντε από τα λαμπρά αστέρια στην Μεγάλη Άρκτο που κατάγονται από το ίδιο σμήνος που σχηματίσθηκε 500 εκατομμύρια χρόνια πριν, σήμερα, μαζί με άλλα, σχηματίζουν την “ κινούμενη ομάδα ” της Μεγάλης Άρκτου που κινείται περίπου προς την ίδια διεύθυνση στο διάστημα.
Συχνά, τα ανοιχτά σμήνη βρίσκονται να κρέμονται από νεφελώματα. Τα νεώτερα και λαμπρότερα σμήνη περιβάλλονται συχνά από μίγματα σχηματισμού αστρικών συνόλων που αποτελούνται από σκοτεινά και νεφελώματα εκπομπής. Ωστόσο, σε μικρό συνήθως χρονικό διάστημα, οι θηριώδεις αστρικοί άνεμοι τα διώχνουν μακριά. Ακόμη και τότε, τα σμήνη δεκάδων εκατομμυρίων ετών μπορεί να περιβάλλονται από νεφελώματα ανάκλασης – φαντάσματα, τα χλωμά υπολείμματα από τα μεγάλα σύνολα αστρικού σχηματισμού που τα ζωντάνεψαν.

Οι Πλειάδες είναι ίσως το πιο γνωστό παράδειγμα σμήνους που περιβάλλεται από ένα νεφέλωμα ανάκλασης, αλλά, ειρωνικά στην προκειμένη περίπτωση, το νεφέλωμα αυτό απλά περνάει μέσω του σμήνους, δεν έπαιξε κανένα ρόλο στον σχηματισμό του.
Πηγή στοιχείων : Giles Sparrow, Αστρονόμος, Cosmos, Quercus Pubblishing Ltd, 2006
Μετάφραση από τα αγγλικά : Σοφία Πάνου, Απρίλιος 2008